Евразиялык саламаттыкты сактоо журналы

Макалада саламаттык сактоо системасын реформалоо жана медициналык практиканы санариптештирүү шартында дарыгер-стоматологдордун эмгек иш-аракетин уюштуруунун заманбап аспектилери каралат. Стоматологдордун кесиптик ишмердүүлүгүнүн натыйжалуулугуна таасир этүүчү негизги факторлор талданат, алардын ичинде эмгек убактысын рационалдуу бөлүштүрүү, клиникалык процесстерди оптималдаштыруу жана инновациялык технологияларды киргизүү бар. Айрыкча кесиптик стресстин алдын алуу, биологиялык жана психофизиологиялык коопсуздукту камсыз кылуу жана эмгек шарттарын жакшыртуу маселелерине өзгөчө көңүл бурулат.
Ички жана тышкы изилдөөлөрдүн негизинде стоматологдордун эмгегин уюштурууну өркүндөтүүгө тоскоол болгон негизги көйгөйлөр аныкталды: материалдык-техникалык ресурстардын чектелгендиги, жумуштун жогорку интенсивдүүлүгү, кесиптик оорулардын коркунучу жана санариптик интеграциянын жетишсиздиги. Макалада эмгекти уюштурууну жакшыртуу багыттары сунушталат, мисалы санариптик диагностика жана дарылоо протоколдорун киргизүү, электрондук медициналык карталарды колдонуу, телемедициналык технологиялар жана адистердин аралыктан билим алуусу.
Санариптештирүүнүн медициналык жардамдын сапатын жакшыртуу, клиникалык протоколдорду стандартташтыруу жана дарыгер менен бейтаптын өз ара аракетин өркүндөтүүдө ролу өзгөчө белгиленет. Ошол эле учурда Кыргыз Республикасындагы материалдык-техникалык базанын жетишсиздиги жана кадрларды заманбап технологияларды колдонууга даярдоонун төмөн деңгээли сыяктуу чектөөлөр белгиленет.
Жыйынтык катары, стоматологдордун эмгек иш-аракетин туура уюштуруу стоматологиялык жардамдын сапатын жогорулатууда, кесиптик тобокелдиктерди азайтууда жана бейтаптардын канааттануусун жогорулатууда маанилүү фактор экендиги белгиленет. Улуттук өзгөчөлүктөрдү жана эл аралык тажрыйбаны эске алуу менен стоматология кызматын модернизациялоого системалык мамиле сунушталат. 

Изилдөөнүн максаты: алыскы медициналык кызматкерлердин кесиптик компетенцияларын өнүктүрүүнүн заманбап ыкмаларын аныктоо.

Изилдөөнүн максаттары: дүйнө жүзү боюнча алыскы медициналык чөйрөлөрдө иштөөгө медициналык адистерди даярдоонун заманбап ыкмаларын аныктоо жана Кыргыз Республикасында медициналык адистерди алыскы медициналык чөйрөдө иштөөгө даярдоонун заманбап жолдорун аныктоо.
Материалдар жана методдор. Изилдөө бул тема боюнча атайын адабияттарды талдоо камтылган. Изилдөө ыкмаларына хронологиялык, баяндоочу жана аналитикалык ыкмалар кирген.
Натыйжалар. Россия Федерациясында медициналык адистерди алыскы медициналык тейлөө үчүн даярдоо боюнча мамлекеттик билим берүү программалары ишке ашырылууда, виртуалдык реалдуулук жана телемедицина ыкмалары кеңири колдонулат. Учурда Кыргыз Республикасында медициналык адистерди алыскы медициналык тейлөө үчүн даярдоо боюнча өзүнчө программа жок. Алыскы ондуруштук участоктордо иштеген врачтар Кыргыз мамлекеттик кайра даярдоо жана квалификацияны жогорулатуу медициналык институтунун тез жардам керсетуу боюнча типтуу курсун бутушет.
Корутунду. Дистанттык саламаттыкты сактоо учурда саламаттыкты сактоо тармагындагы актуалдуу маселе болуп саналат. Эмгекке жарамдуу калктын саламаттыгын чыңдоо жана сактоо мамлекеттик деңгээлдеги артыкчылыктуу багыт катары аныкталган. Бул максатка жетишууде медицина кызматкерлеринин ролу чоц. Ошондуктан, Кыргыз Республикасында алыскы саламаттыкты сактоо үчүн медициналык адистерди даярдоо системасын өнүктүрүү зарылчылыгы белгиленди.

Жасалма интеллект саламаттыкты сактоо чөйрөсүн тез өзгөртүп жаткан жаңы технология болуп саналат. Машиналык окутуу жана нейрон тармактарынын технологияларын киргизүү диагностиканын тактыгын жогорулатууга, дарылоону жекелештирүүгө жана медициналык мекемелердеги процесстерди оптималдаштырууга мүмкүндүк берет. Мындай шартта жасалма интеллектин мүмкүнчүлүктөрүн, чакырыктарын жана келечегин системалуу талдоо улуттук саламаттыкты сактоонун натыйжалуу өнүгүү стратегиясын түзүү үчүн өтө маанилүү. Бул макаланын максаты заманбап медициналык практикада жасалма интеллекттин ролун аналитикалык жактан баалоо жана анын Кыргыз Республикасынын саламаттыкты сактоо системасында эң натыйжалуу жана коопсуз колдонуу багыттарын аныктоо. Изилдөө эл аралык жана ата мекендик илимий булактарды максаттуу аналитикалык карап чыгуу жана алынган маалыматтарды тематикалык системалаштыруу форматында жүргүзүлдү. Жыйынтыгында, клиникалык практикада жасалма интеллекти ишке ашыруунун негизги багыттары системалаштырылды: визуалдык медициналык маалыматтарды автоматташтырылган талдоо (диагностика), жекелештирилген терапияны колдоо, ооруларды болжолдоо, роботтук хирургия жана башкарууну оптималдаштыруу. Ошол эле учурда жасалма интеллектин кеңири интеграциясына тоскоол болгон негизги факторлор каралды: алгоритмдердин жетиштүү түшүндүрүлбөстүгү, маалыматтардын сапатынын чектелиши жана этикалык-укуктук талаптарды сактоо зарылдыгы. Жыйынтыктар. Анализдин негизинде Кыргыз Республикасынын шарттарында жасалма интеллекти өнүктүрүүнүн артыкчылыктуу багыттары аныкталат: саламаттыкты сактоонун санариптик инфраструктурасын бекемдөө, кадрдык потенциалды күчтөндүрүү жана алгоритмдердин коопсуздугун камсыздоочу регулятордук механизмдерди өркүндөтүү. 

Бул изилдөөнүн максаты – Бишкек шаарынын саркынды сууларындагы микробиологиялык булганууну комплекстүү баалоо жана бөлүнүп чыккан микроорганизмдердин антибиотиктерге туруктуулугун аныктоо болгон. 2025-жылдын апрелинен июнуна чейин шаар боюнча беш көзөмөл пунктунда изилдөө жүргүзүлдү. Алардын катарына жылуулук электр борборунун (ЖЭБ) саркынды сууларды төгүү жери, шаар аймагындагы Большой Чүй каналынын (БЧК) бир нече участогу жана тазалоочу курулмалар кирди. Жалпы жонунан 15 суу үлгүсү алынган жана алар титрация ыкмасы менен, Европалык комитеттин антимикробдук дары каражаттарына сезимталдыкты аныктоо боюнча (EUCAST) стандарттарына ылайык изилденген.
Бактериологиялык анализдин натыйжасында шарттуу патогендик микрофлоранын өкүлдөрү – Escherichia coli, Proteus mirabilis жана Enterobacter aerogenes аныкталды. Бардык бөлүнүп чыккан штаммдар изилденген антибиотиктерге, анын ичинде ципрофлоксацинге, цефтриаксондун, имипенемдин жана амоксициллин/клавулан кислотасынын айкалышына сезимталдык көрсөткөн. Эң жогорку микробдук булгануу деңгээли ЖЭБден чыккан саркынды суулар аймагында байкалган, бул, балким, органикалык заттардын көптүгү жана температуранын таасири менен байланыштуу. Бактериялардын туруктуу формалары табылган жок, бирок изилдөөнүн жыйынтыктары температуранын жогорулашы жана гидрологиялык режимдин өзгөрүшү сыяктуу климаттык факторлордун таасири астында антибиотиктерге туруктуулук жаралуу коркунучу бар экенин көрсөтөт. Изилдөө Бишкек шаарындагы суу объектилерин үзгүлтүксүз микробиологиялык жана климаттык мониторингден өткөрүүнүн, саркынды сууларды көзөмөлдөө тутумун өркүндөтүүнүн жана климаттын өзгөрүшү шартында туруктуу микроорганизмдердин жайылышын алдын алуу боюнча профилактикалык чараларды иштеп чыгуунун зарылдыгын белгилейт. 

С витамини – организмдеги биохимиялык процесстерге катышкан негизги антиоксиданттардын бири. Анын өсүмдүк материалдарынан экстракциялоо учурунда сакталышынын маанилүүлүгү изилдөөнүн актуалдуулугун аныктайт. Бул иште ультраүндүк иштетүүнүн С витамининин курамына жана экстрактивдүү заттардын чыгышына тийгизген таасири изилденет. Изилдөөнүн максаты – биологиялык активдүү бирикмелерди бөлүп алууда ультраүндүк иштетүүнүн натыйжалуулугун магниттик аралаштыргычта ысытуу ыкмасы менен салыштыруу. Изилдөө эки экстракция ыкмасы колдонулуп жүргүзүлдү – ультраүндүк иштетүү (10, 30, 50 мүнөт) жана магниттик аралаштыргычта ысытуу (ошол эле убакыт аралыгында). С витамининин сандык курамы йодометриялык титрлөө ыкмасы менен, ал эми экстрактивдүү заттардын чыгышы гравиметриялык ыкма менен аныкталды. Ультраүндүк иштетүү жылуулук иштетүүгө салыштырмалуу С витамининин курамын жогорулатат. С витамининин эң жогорку курамы үчүн оптималдуу убакыт – 10 мүнөт, ал эми экстрактивдүү заттардын эң чоң чыгышы – 30 мүнөт. Узак убакыт иштетүү экстракциянын натыйжалуулугун төмөндөтөт. Ультраүндүк иштетүү экстракттардын биологиялык баалуулугун жогорулатууга мүмкүндүк берген перспективдүү технология болуп саналат. Бул ыкма биоактивдүү заттардын жогорку концентрациясына ээ продукцияларды алуу үчүн фармацевтика жана тамак-аш өнөр жайында колдонулушу мүмкүн. 

Атопиялык дерматит – кычышуу, кургакчылык, кабыктоо жана кайталануу менен мүнөздөлүүчү өнөкөт сезгенүү тери оорусу. Бул эң кеңири таралган аллергиялык дерматоздордун бири жана бейтаптардын, өзгөчө балдардын жана өспүрүмдөрдүн жашоо сапатына олуттуу таасирин тийгизет. Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун маалыматы боюнча, балдардын арасында атопиялык дерматиттин таралышы 10дон 20%ке чейин, ал эми чоңдордо 1ден 3%ке чейин. Кыргыз Республикасында өзгөчө ири шаарларда жана өнөр жайы өнүккөн региондордо ооруга чалдыгуу күч алууда. Климаттын сезондук өзгөрүшүнө жана аллергендик жүктөмдүн жогорулашына байланыштуу эң көп келүү жазында жана күзүндө катталат. Кыргызстанда атопиялык дерматит оорусунун көбөйүшү экологиянын өзгөрүшүнө, урбанизацияга жана жашоо образынын өзгөрүшүнө байланыштуу. Балдардын терисине туура кам көрүү боюнча ата-энелердин жана мугалимдердин маалыматынын жетишсиздиги тез-тез тутануусуна жана татаалдашына алып келет. Атопиялык дерматиттин көбөйүшү тукум куучулук жана экологиялык факторлордун айкалышынын натыйжасы. Негизги себептери – урбанизация, булгануу, биоартүрдүүлүктүн жоголушу жана жашоо образынын өзгөрүшү. Балдардын терисине туура кам көрүү боюнча ата-энелердин жана мугалимдердин маалыматынын жетишсиздиги тез-тез тутануусуна жана татаалдашына алыпкелет. Бул тенденцияны басаңдатуу үчүн экологиялык чараларды көрүү, тарбиялоо жана бала кезинен алдын алуу зарыл. Ошон-дуктан темендегулер зарыл: поликлиникалык жана мектептик децгээлде профилактикалык программаларды активдуу ишке ашыруу, медицина кызматкерлеринин квалификациясын жогорулатуу, элге билим беруу. Атопиялык дерматит диагностикага, дарылоого жана алдын алууга комплекстүү мамилени талап кылган глобалдуу медициналык жана социалдык көйгөй. Кыргызстанда атопиялык дерматиттин таралышы жана өзгөчөлүктөрү жетиштүү изилдене элек; бирок, башка жерлердегидей эле, бул жашоонун сапатын төмөндөтүүчү олуттуу оору. Бул тенденцияны басаңдатуу үчүн экологиялык чараларды көрүү, тарбиялоо жана бала кезинен алдын алуу зарыл. 

2020-2035-жылдарга карата Кургак учукту жоюу боюнча БДСС уюму максаттарды койгон: 2035-жылга чейин оору курсу жана өлүм-житимди (90% жана 95%) кыскартуу. Кээ бир изилдөөлөрдүн талдоосуна ылайык, туберкулезду жапа чеккен адамдардын 61,53%ында анемия аныкталган. Кыргыз Республикасында темир жетишсиздигине жана В12 жетишсиздигине байланыштуу анемиялар, ошондой эле өнөкөт ооруларга байланыштуу анемиялар кеңири тараган. Анемиялык синдром жашоо сапатын төмөндөтүп, оорулуулукту жана өлүмдү жогорулатат. Анемияга каршы тамактануунун жана медициналык кийлигишүүлөрдүн максаттуу стратегиялары иммундук жөндөмдүүлүктү жогорулатып, кургак учук менен дарылоонун натыйжаларын жакшыртууга мүмкүнчүлүк түзөт. Анемиялардын кургак учукка таасири, ооруган адамдарда анемияларды аныктоо жана тескерисинче, анемиясы бар адамдарда кургак учукту аныктоо маселелерине токтогон адабияттык обзорлорду изилдөө максаты болуп саналат. Соңку 5-6 жылда PubMed жана ScienceDirect маалымат базаларында жарыяланган, анемиянын кургак учуктан дарылануусуна болгон таасирин, түрлөрүн жана жайылуусун изилдеген байкоо изилдөөлөрү жүргүзүлдү. Анемиянын этиологиясын аныктоо жана түшүнүү эффективдүү профилактикалык стратегияларды иштеп чыгууда чечүүчү мааниге ээ. Анемиянын эрте алдын алуу боюнча комплекстүү мамиле саламаттык сактоо, билим берүү жана коомдук секторлордун кызматташуусун талап кылат. Кургак учук жана анемиялардын айкалышы, анемиянын жана кургак учуктан дарылануусунун ийгилигинде өтө маанилүү роль ойнойт. Бул оорулардын эффективдүү башкарылышы, келечектеги изилдөөлөр аркылуу, анемия менен кургак учуктун айкалышкан дарылануусунун, диагностикалык жана терапевтикалык стратегияларын оптималдаштырууга алып келет. 

Берилген макалада жараат процессинин жүрүшүн аныктоонун, мониторинг жүргүзүүнүн жана скринингдин негизги аспектилерине арналган чет элдик авторлордун адабий булактарына кеңири жана терең талдоо жүргүзүлгөн. Изилдөөлөрдүн жыйынтыктары жараат айыгуу процессинин көп факторлуу жана көп баскычтуу мүнөзүн тастыктап, иммундук, микробиологиялык жана биохимиялык механизмдердин өз ара байланышынын ролун ачып берет. Ириңдүү жарааттарды комплекстүү дарылоонун заманбап ыкмаларынын ичинен патогенетикалык жактан негизделген ыкмалар өзгөчө орунду ээлейт. Алардын курамына майлуу композициялар, антисептикалык жана антибактериалдык таасирге ээ болгон дары каражаттары, ошондой эле биополимердик негиздеги соргуч жана жараат айыктыруучу материалдар кирет. Азыркы мезгилде изилдөөлөр жергиликтүү таасирдин эффективдүүлүгүн жогорулатууга гана эмес, сезгенүү реакциясын системалык өзгөртүүнүн, экинчилик татаалдашуулардын алдын алуунун жана репаративдик процесстерди жакшыртуунун ыкмаларын оптималдаштырууга багытталгандыгы баса белгиленет. Талдоонун алкагында жараат дарылоосундагы инновациялык технологиялардын орду, анын ичинде узакка созулган таасирге, тандалма антимикробдук активдүүлүккө жана минималдуу терс таасирлерге ээ болгон жаңы дары формаларын иштеп чыгуу баса белгиленет.

Геморрой – аноректалдык оорулардын бири жана көп учурда операцияны талап кылган оору. Миллиган-Морган геморроидэктомиясы операциялык дарылоонун алтын стандарты бойдон калууда, бирок андан кийинки олуттуу оору жана кабылдоолор менен байланышта. Заманбап лазердик технологиялар, өзгөчө диоддун негизиндеги системалар, жагымдуу натыйжалары менен минималдуу инвазивдүү альтернатива катары болуп калышты.
Максат. Операциялардын ыкмалары, клиникалык натыйжалар жана кабылдоолорго өзгөчө маани берип, геморройдун дарылоосунда заманбап лазердик технологиялар боюнча учурдагы адабият булактарын жалпылоо жана талдоо.
Материалдар жана ыкмалар. 2025-жылдын август айына чейин жарыяланган изилдөөлөр боюнча адабияттарды издөө жүргүзүлдү. Клиникалык сыноолор, оригиналдуу изилдөөлөр жана лазердик операциялардын сериясы алгылыктуу басылмалар болгон. Лазердин түрү, толкун узундугу, дарылоо протоколу, бейтаптын мүнөздөмөлөрү, натыйжалар жана кабылдоолор маалыматтарды алууда эске алынган.

Натыйжалар. Дарылоодо эки негизги лазердик ыкма аныкталган: геморройдо колдонулганлазердик процедура жана лазердик геморроидопластика. Диоддук лазер жана доплер өткөргүч менен жасалган геморройдо колдонулган лазердик процедура жогорку натыйжалуулукту (84- 91%) аз оору жана кабылдоолордун төмөн деңгээли менен камсыз кылат. 980, 1470 же 1560нм толкун узундугу менен диоддук лазерлерди колдонгон лазердик геморроидопластика салттуу геморроидэктомияга караганда артыкчылыктарды көрсөттү, анын ичинде операциядан кийинки оорунун азайуусу, ооруканага жатуу мөөнөтүнүн кыскаруусу жана бейтап калыбына тезирээк келүүсү. Салыштырмалуу изилдөөлөр кабылдоолордун төмөн жыштыгын жана жогорку канааттанууну тастыкташты, бирок айрыкча оорунун кеч стадиясында рецидивдин деңгээли (5-28%) олуттуу бойдон калууда. Акыркы изилдөөлөр көрсөткөндөй, лазердик геморроидопластиканы мукопексия же дезартеризация менен айкалыштыруу узак мөөнөттүү натыйжаларды жакшыртат жана рецидивдерди азайтат.
Жыйынтык. Диоддук лазерлерге негизделген операциялар салттуу геморроидэктомияга натыйжалуу, минималдуу инвазивдүү альтернатива болуп, бейтаптын калыбына келүүсүн жакшыртат жана кабылдоолорду азайтат. Бирок, оорунун күчөп кеткен стадияларында пайда болгон рецидивдер, жабдуулардын кымбаттыгы жана атайын окутуунун зарылдыгы алардын кеңири колдонулушун чектейт. Көп борборлуу изилдөөлөр стандартташтырылган дарылоо протоколдорун иштеп чыгуу жана пациенттерди тандоону ылайыкташтыруу үчүн зарыл.

Адамдын эхинококкозы олуттуу мите оору бойдон калууда, ал дүйнө жүзү боюнча көптөгөн өлкөлөрдө, анын ичинде Кыргыз Республикасында да көбөйүүдө. Оорулуулар көбүнчө чоң кисталар жана татаалдашуулар менен оорунун акыркы стадиясында келишет. Боор эхинококкозын хирургиялык дарылоонун көптөгөн ыкмалары бар. Көпчүлүк изилдөөчүлөр эхинококкозго жасалган операцияларды органды сактоочу жана радикалдуу деп бөлүшөт. Радикалдуу операциялар татаал, травматикалык, адистештирилген клиникаларда жасалат жана жогорку квалификациялуу хирургдарды талап кылат. Ошондуктан боор эхинококкозуна органды сактоочу операциялар көбүнчө колдонулат. Боор эхинококкозын хирургиялык дарылоодогу жетишкендиктерге карабастан, органдарды сактап калуучу операциялар эң кеңири таралганы бойдон калууда. Бул макалада эхинококкоздун татаал жана татаал эмес формаларын хирургиялык дарылоонун натыйжалары, операция учурунда фиброздук капсула көңдөйүн жок кылуу үчүн колдонулган ыкмаларга жараша берилген. Органды сактоо операциялары фиброздуу капсуланы толук же жарым-жартылай сактап калган бардык операциялар катары аныкталат. Биз бул ыкманы боордун эхинококкозу менен ооруган 238 бейтаптын 156сында (65,5%) колдондук. Биздин жакшыртылган ыкмаларыбыз менен 82 (34,5%) операция жасалган. Боор эхинококкоктомиясынан кийин ар кандай кыйынчылыктардын (калдык көңдөй, өттүн агып чыгышы, кан агуулар) пайда болушу фиброздуу капсула көңдөйүн жоюунун салттуу ыкмаларынан кийин да, органды сактоо боюнча жакшыртылган операциялардан кийин да келтирилген. Биздин иштелип чыккан жана өркүндөтүлгөн методдорубуздун жардамы менен көңдөйлөрдү жок кылуудан өткөн пациенттерде операциядан кийинки татаалдыктар салттуу органдарды сактоочу операциялардан кийинкиге салыштырмалуу минималдуу болгон жана бир кыйла айырмаланган. 

Бул макалада Бишкек шаардык №1 клиникалык ооруканасынын маалыматтарынын негизинде боор эхинококкозунун рецидивдик оорусу, диагностикалык өзгөчөлүктөрү, боордун мите эмес кисталарынын эхинококкозэктомиясынан кийинки калдык көңдөйлөрдөн дифференциалдык диагностикасы жана анын ар кандай формаларын хирургиялык дарылоонун натыйжалары берилген. Акыркы жылдары Кыргыз Республикасында эхинококкоздун рецидивдуу түрү менен ооругандардын санынын өсүшү менен бирге биринчилик эхинококкоздун көбөйүшү байкалууда. Баштапкы эхинококкозго караганда диагностика жана дарылоо кыйыныраак. Азыркы иммунологиялык методдор баштапкы эхинококкоздон кийин сенсибилизацияга байланыштуу маалыматсыз. Эхинококк кисталарынын уруктандыруучу элементтерин жок кылуу үчүн ар кандай сколексициддик препараттарды колдонуунун натыйжалары изилденет. Эхинококкоздун кайталануусун алдын алуу үчүн 0,2% Декасан эритмени колдонуунун натыйжалуулугу далилденген. Кайталануучу эхинококкозду дарылоонун негизги ыкмасы паразиттерге каршы дарылар менен бирге операция жасоо. Баштапкы эхинококкоздо колдонулган видеолапароскопиялык хирургиялык ыкмалар алгачкы операциядан кийин адгезиялардан улам кайталануучу эхинококкоздо мүмкүн эмес. Бирок, аз инвазивдик ыкма, дренаждык жана активдүү аспирация менен УЗИ менен киста пункциясы бар. Эхинококкоздун уруктандыруучу элементтерин жок кылуу үчүн киста көңдөйүнө 0,2% деказан эритмеси сайылган.

Макалада Ош облуктар аралык бириккен клиникалык ооруканасында тубаса жогорку эрин жана таңдай жарактары бар 685 балага жүргүзүлгөн комплекстүү хирургиялык дарылоонун тажрыйбасы баяндалат. Изилдөөнүн максаты – жогорку эриндин, таңдайдын жана үстүңкү жаактын альвеолярдык өсүндүсүнүн тубаса жаракаларын хирургиялык жол менен дарылоонун натыйжалуулугун жогорулатуу, ошондой эле ринопластика аркылуу бет скелетинин эстетикалык бүтүндүгүн калыбына келтирүү болуп саналат. Макалада заманбап жана жергиликтүү шартка ыңгайлаштырылган коррекция ыкмалары, анын ичинде модификацияланган хейлопластика, уранопластика, үстүңкү жаактын альвеолярдык өсүндүсүнө аутокост пластика, ошондой эле ачык ринопластика ыкмалары каралган. Бул ыкмалар пациенттердин жаш өзгөчөлүктөрү жана анатомо-физиологиялык мүнөздөмөлөрү эске алынуу менен тандалган. Эрте этаптагы кемчиликтерди түзөтүүдөн тартып өспүрүм курактагы акыркы реконструктивдик операцияларга чейинки баскычтуу хирургиялык стратегия туруктуу функционалдык жана эстетикалык жыйынтыктарды берүүгө мүмкүндүк түзөт. Бул, өз кезегинде, баланын толук кандуу физикалык, сүйлөө жана психо-эмоционалдык өнүгүшүнө шарт түзөт. Пациенттерди комплекстүү коштоо, алардын үй-бүлөлөрүн дарылоо процессине активдүү тартуу жана баскычтуу ыкма жогорку клиникалык натыйжалуулугун көрсөттү. Алынган жыйынтыктар автордук ыкмаларды жана мультидисциплинардык реабилитацияны киргизүү тубаса жаак-бет кемтиктери бар балдардын жашоо сапатын жогорулатууга жана туруктуу функционалдык-эстетикалык натыйжаларга жетишүүгө өбөлгө түзөрүн ырастайт. Комплекстүү жана инновациялык ыкма менен төрөлгөн жук-жаак аймагынын кемтиктерин дарылоо бейтаптарды ийгиликтүү реабилитациялоонун жана социалдык-психологиялык адаптациялоонун күрөө ташы болуп саналат. Бул болсо дарылоо процессин оптималдаштыруу үчүн изилдөөлөрдү улантууну жана жаңы технологияларды киргизүүнү талап кылат.

Калкан сымал безге жасалган операциялардан кийинки эң көп кездешүүчү татаалдашуулардын бири – бул жаранын ириңдүү сезгенүүсү болуп саналат. Мындай татаалдашуулар операциядан кийинки айыгуу мезгилинин жүрүшүнө олуттуу таасир этет, бейтаптын ооруканада жатып калуу мөөнөтүн узартат, чыгымдарды көбөйтөт жана реабилитацияны кечеңдетет. Ошондуктан жаралык татаалдашуулардын алдын алуу – калкан сымал без хирургиясынын маанилүү багыты бойдон калууда.
Бул изилдөөнүн максаты – узелдүү зоб диагнозу менен операция болгон бейтаптарда жаралык татаалдашууларды азайтуу үчүн жүргүзүлгөн профилактикалык чаралардын комплексинын натыйжалуулугун илимий жактан негиздөө жана баалоо болду. 2021–2024- жылдары Бишкек шаарындагы №1 шаардык клиникалык оорукананын хирургия бөлүмдөрүндө операция жасалган 80 бейтап изилденди. Профилактикалык комплекске периоперациялык антибиотиктик коргоо, 0,02% декасан эритмеси менен жараны сугаруу жана калкан сымал бездин төшөгүн активдүү дренаждоо кирди. Бул ыкмалар экссудатты өз убагында чыгарууга жана сезгенүүнүн өнүгүшүнө жол бербөөгө жардам берди.
Жыйынтыктар боюнча жаралык татаалдашуулар 2,5% гана түзүп, ооруканада жатуу орточо мөөнөтү 3,5 ± 0,37 күн болду. Алынган маалыматтар профилактикалык чаралар комплексинин жогорку натыйжалуулугун тастыктайт жана аны калкан сымал безге жасалган бардык операцияларда колдонууга сунуш кылууга болот. 

Белдин омурткалар аралык чуркусу бел радикулопатиясынын эң тараган себеби болуп саналат. Пландуу дискэктомия бул симптомдордун тез жеңилдөөсүрө алып келет, бирок көпчүлүк бейтаптар хирургиялык кийлигишүүсүз эле жакшы болушат.
Иштин максаты. Борбордук фораминалдык стеноз, модладык өзгөрүүлөр, диск морфологиясы, фасет артропатиясы, диск дегенерациясы, нерв тамырлардын кысылуусу жана дуралдык капча компрессиясын камтыган МРТ алгачкы маалыматтарынын хирургиялык дарылоонун дифференциялык эффекти менен болгон байланышын аныктоо.
Материал жана ыкмалар. Белдин омурткалар аралык чуркусу бел радикулопатиясынын дискэктомия же операциялык эмес жол менен дарылануучу эң тараган себеби. МРТ диагностиканын алтын стандарты болгонуна карабастан, дарылоо натыйжалары жана МРТ маалыматтары ортосундагы байланышта тактык дагы деле жок. Изилдөөгө катышкан жүз үч бейтаптын “толук” сүрөттөрү, идентификациялык аныктоо аркылуу көз каранды эмес
эксперттер тарабынан бааланган. Освестри майыптык индексин камтыган жыйынтык көрсөткүчтөрү алынган натыйжалар менен салыштырылган. Хирургиялык жана операциялык эмес дарылоонун натыйжаларынын айырмалары сүрөттөрдү мүнөздөө жана терапиялык эффект Освестри упайлары боюнча топтор арасында бааланган.
Натыйжалар. Когортанын 40% орточо жашы 41,5 (±11,6) аялдар түзгөн, алардын 61% диск чуркусуна байланыштуу дискэктомияга кабылган. Аяккы пластинанын I типтеги модикалык өзгөрүүлөрү бар операцияга кабылган бейтаптарда начар акыбеттер байкалган (р=0,003). Компрессиясы ≥1/3 бейтаптар хирургиялык тайпада эң жакшы оңолууну (р=0,007) жана дарылоонун жгорку көрсөткүчүн көрсөттү (р=0,015). Андан сырткары, нерв тамырларынын минималдуу кысылуусу бар бейтаптарда хирургиялык кийлигишүүнүн начар натыйжалары байкалды (р=0,016).
Корутунду. Чоң эмес омурткалар аралык диск чуркулары бар жана Modic I типтеги өзгөрүүлөрү менен бейтаптарга салыштырганда, дуралдык капчанын ≥1/3 кысылуусу бар бейтаптар хирургиялык дарылоодон маанилүү эффект алганын көрсөтүштү. Андан сырткары, нерв тамырларынын “кысылуусу” жана “жылышуусу” аныкталган бейтаптарда минималдык кысылуу бар бейтаптарга караганда хирургиялык кийлигишүүдөн көбүрөөк пайда алышкан.

Бул макала Кыргыз Республикасында простата безинин аденомасын хирургиялык дарылоодо гольмиев лазердик энуклеация ыкмасынын натыйжалуулугун жана коопсуздугун баалоого арналган. 2020-2024-жылдар аралыгындагы проспективдүү изилдөөгө простатанын көлөмү ар кандай болгон бир миң эки жүз он бир бейтап катышты. Изилдөөнүн максаты — ыкманын ар кандай көлөмдөгү бездерде бирдей эффективдүүлүгүн ырастоо болгон. Гольмиев лазердик энуклеация бардык топтордо жогорку жана салыштырмалуу натыйжалуулукту көрсөттү. Операциядан кийинки көрсөткүчтөр, анын ичинде Эл аралык простатикалык симптомдор шкаласы жана Зааранын максималдуу агым ылдамдыгы, он эки айлык байкоо
учурунда статистикалык жактан маанилүү айырмачылыктарды көрсөткөн жок. Орточо катетеризация мөөнөтү жыйырма төрт саатты, ал эми ооруканада жатуу үч күндү түздү. Убактылуу заара кармабоо бейтаптардын үч бүтүн ондон алты пайызында гана катталган. Гольмиев лазердик энуклеация простата безинин аденомасын дарылоодо коопсуз жана эффективдүү ыкма болуп саналат жана каалаган көлөмдөгү бездерде колдонууга болот. Анын артыкчылыктары аны ачык аденомэктомияга эндоскопиялык альтернатива жана жаңы «алтын стандарт» кылат.

Бул макала Кыргыз Республикасында простата безинин аденомасын хирургиялык дарылоо ыкмаларынын эволюциясына ретроспективдүү талдоо жүргүзүүгө арналган. Изилдөө 1941-жылдан 2023-жылга чейинки мезгилди камтып, урологиялык кызматтын калыптануу этаптарын жана хирургиялык ыкмалардын өнүгүүсүн карайт. 2000-жылдарга чейин жогорку травматизм менен коштолгон ачык аденомэктомия негизги ыкма болгон. Аз инвазивдүү хирургияга өтүү 2004-жылы простатанын трансуретралдык резекциясын киргизүүдөн башталган. Чыныгы технологиялык секирик 2019-жылы биполярдык энуклеацияны жана 2020-жылы гольмий лазердик энуклеациясын колдонуу менен ишке ашкан. Клиникалык талдоо (биполярдык энуклеация боюнча 500 бейтап жана гольмий лазердик энуклеация боюнча 900 бейтап) бул жаңы методдордун жогорку натыйжалуулугун көрсөттү. Алар ар кандай көлөмдөгү аденомаларды радикалдуу алып салууга, ооруканада жатуу мөөнөтүн эки- үч күнгө чейин кыскартууга, трансуретралдык резекция синдромунун коркунучун толугу менен жокко чыгарууга жана кайталануу тобокелдигин дээрлик нөлгө түшүрүүгө мүмкүндүк берди. Кыргызстандын урологиясы ачык операциялардан жогорку технологиялык лазердик ыкмаларга чейин ийгиликтүү жолду басып өттү.

Курт сымал өсүндүнүн инвагинациясы, анын ичинде анатомиялык-морфологиялык өзгөчөлүктөрүнө жана өсүндүнүн моторикасына байланыштуу биринчилик инвагинациясы, ошондой эле курт сымал өсүндүдө жана илеоцекалдык аймакта ар кандай залалсыз жана залалдуу шишиктердин болушуна байланыштуу экинчилик инвагинациясы, азыркы учурга чейин жетиштүү деңгээлде изилдене элек жана хирургиялык адабиятта начар чагылдырылган көйгөй болуп саналат.
Изилдөөнүн максаты: улгайган жана кары адамдардагы курт сымал өсүндүнүн инвагинациясынын эсебинен келип чыккан курч аппендицит дартын ийгиликтүү аныктоо жана дарылоо боюнча клиникалык окуяны баяндоо.
Материалдар жана ыкмалар. Академик М.М. Мамакеев атындагы улуттук хирургия борборунда стационардык дарыланууда болгон 64 жаштагы бейтапта курт сымал өсүндүнүн толук инвагинациясынын өтө сейрек учуру көрсөтүлдү.
Натыйжалар. Берилген клиникалык байкоо курт сымал өсүндүнүн инвагинациясын операцияга чейинки этапта аныктоонун татаалдыгын тастыктайт. Биз тарабынан баяндалган курт сымал өсүндүнүн инвагинациясынын сейрек кездешүүчү варианты бул патологиянын аз кездешишине карабастан, кечиктирилгис хирургия үчүн клиникалык маанилүүлүгүнүн зор экенин айгинелеп турат.
Корутунду. Улгайган куракта ичегинин перистальтикасынын физиологиялык басаңдашы байкалганы менен, бул жаш курактык топто да курт сымал өсүндүнүн инвагинациясына байланыштуу курч аппендициттин өнүгүү ыктымалдыгы сакталат.

Птеригиум же птеригиум көрүү органдарынын эң кеңири тараган ооруларынын бири. Борбордук Азияда птеригиум жалпы калктын 1% дан 6%ке чейин жабыркайт; (экватордон ± 40˚). Биздин өлкөдө шаар жеринде көз ооруларынын структурасында птеригиумдун үлүшү 2-2,5% түзөт. Изилдөөнүн максаты 5-фторурацил менен айкалышта минималдуу инвазивдик хирургиянын эффективдүүлүгүн аныктоо болгон. Птеригиумдун I-III стадияларынын кайталанган он бир бейтап (11 көз) текшерилип, операция жасалган. Стандарттык офтальмологиялык текшерүүлөр жүргүзүлдү. Айкалыштырылган дарылоо ыкмасына алдын ала анестетик жана 5-фторурацил киргизилген "мини" версиядагы стандарттык автоконъюнктивалык пластина киргизилген. Операциянын ичиндеги жана операциядан кийинки мезгилде эч кандай олуттуу кыйынчылыктар байкалган эмес. Бардык пациенттерде операциядан кийинки мезгилде көрүү курчтугу 0,6 - 1,0 болгон. Калган офтальмологиялык көрсөткүчтөр да нормалдуу чектерде болгон. Комплекстүү минималдуу инвазивдик птеригиум хирургиясынын сунушталган жаңы ыкмасы өзүнүн жогорку эффективдүүлүгүн, коопсуздугун жана эң сонун косметикалык натыйжасын көрсөттү жана практикалык колдонууга сунушталышы мүмкүн.

Холангиокарцинома боор жана өт жолдорунун эң агрессивдүү залалдуу шишиктеринин бири болуп саналат, прогнозу начар жана өлүмдүүлүгү жогору. Бул адабий обзордун максаты – холангиокарцинома боюнча азыркы учурга чейинки эпидемиологиялык маалыматтарды, тобокелдик факторлорун, клиникалык белгилерин, диагностика ыкмаларын жана хирургиялык дарылоону талдап, негизги көйгөйлөрдү жана келечектүү изилдөө багыттарын аныктоо. Маалымат изилдөөсү PubMed базасында жүргүзүлдү. 2018–2025- жылдар аралыгында жарыяланган, негизинен рецензияланган макалалар каралды. Тандоо критерийлери клиникалык же эксперименттик маалыматтардын болушу, методологиялык жана статистикалык ишенимдүүлүк, англис же орус тилдеринде жеткиликтүүлүк болду. Обзорго оригиналдуу изилдөөлөр, метаанализдер, системалуу обзорлор, клиникалык сунуштар жана клиникалык учурлар киргизилди. Молекулярдык биологиянын, визуалдык технологиялардын жана хирургиялык ыкмаларынын өнүгүшүнө карабастан, холангиокарциноманы эрте стадиясында аныктоо кыйын бойдон калууда. Бул радикалдуу дарылоонун мүмкүнчүлүгүн олуттуу чектейт. Азыркы учурда хирургиялык резекция жана андан кийинки адъюванттык терапия гана узак мөөнөттүү жашоону камсыздай алат. Бирок радикалдуу операциядан кийин да рецидивдердин көрсөткүчү жогору бойдон калууда, жалпы жашоо узактыгы канааттандырарлык эмес. Заманбап изилдөөлөр эрте диагностика үчүн жаңы биомаркерлерди аныктоого, операцияга чейинки резектабелдүүлүктү тактоого жана системалуу терапиянын персоналдашкан схемаларын иштеп чыгууга багытталган. Айрыкча таргеттик терапия жана иммуннотерапия онкологиялык натыйжаларды жана бейтаптардын жашоо сапатын жакшыртуу мүмкүнчүлүгүн ачууда. Жыйынтыктап айтканда, холангиокарциноманын канцерогенезинин молекулярдык механизмдерин терең изилдөө, жаңы диагностикалык жана терапевтик ыкмаларды интеграциялоо, ошондой эле көп тармактуу кызматташтыкты өнүктүрүү бул ооруну дарылоонун натыйжалуулугун жана прогнозун жакшыртуунун негизги шарттары болуп саналат. 

Макалада Кыргыз Республикасынын Онкология жана гематология улуттук борборунда жүргүзүлгөн проспективдик клиникалык изилдөөнүн жыйынтыктары келтирилген. Изилдөөнүн максаты – гастроинтестиналдык стромалдык шишиктерди (GIST) дарылоодо иматиниб (Гливек) колдонуу аркылуу максаттуу терапиянын клиникалык эффективдүүлүгүн жана коопсуздугун баалоо болгон. Изилдөөгө GIST диагнозу гистологиялык жана иммуногистохимиялык жол менен тастыкталган 70 бейтап тартылган. Бардык бейтаптарга суткасына 400 мг дозада иматиниб дарылоосу дарт өрчүгүчө же терс таасирлери чыдагыс болгонго чейин жүргүзүлгөн. 70% бейтапта жарым-жартылай ремиссияга жетишилди, 15% бейтапта оору туруктуу бойдон калды, 10% бейтапта илдет өрчүгөн. III–IV деңгээлдеги терс таасирлер 20% бейтапта байкалган, көпчүлүк бейтаптар дарылоону канааттандырарлык көтөрүшкөн. Эң кеңири кездешкен терс таасирлер – шишик, чарчоо жана тери аллергиялары. 65 жашка чейинки бейтаптарда дарт кайталанганга чейинки орточо жашоо узактыгы 14 жылды, ал эми улгайган бейтаптарда 5 жылды түздү. Изилдөөдө иматинибди биринчи саптагы дарылоо катары колдонуу негиздүү экени көрсөтүлдү, айрыкча KIT жана PDGFRα мутациялары бар бейтаптар үчүн. Молекулярдык диагностика терапиянын натыйжалуулугун жогорулатууга жана туруктуулуктун коркунучун төмөндөтүүгө мүмкүндүк берет. Жыйынтыктар эл аралык сунуштарга шайкеш келет жана заманбап онкологиялык практикада иматинибдин маанилүү ролун ырастайт. 

Макалада лингвистика, термин таануу жана практикалык медицина үчүн кызыкчылык туудурган латын жана кыргыз медициналык терминдеринин эквиваленттүүлүк маселеси каралат. Медициналык терминдердин латын тилинен кыргыз тилине котормосунун мүнөздүү өзгөчөлүктөрү талданат жана адистештирилген түшүнүктөрдү берүү менен байланышкан татаалдыгы аныкталат. Латын медициналык терминдеринин кыргызча эквиваленттерине лексика-семантикалык жана структуралык талдоо жүргүзүлөт. Котормодо илимий тактыкты сактоо, ошондой эле кыргыз тилинин улуттук жана тилдик өзгөчөлүктөрүн эске алуу зарылчылыгына өзгөчө көңүл бурулат. Изилдөө медициналык терминдердин которулушунун негизги түрлөрүн аныктоого багытталган: түздөн-түз өздөштүрүү (insulinum - инсулин), калька (arteria pulmonalis-өпкө артериясы), гибриддик формалар (gastritis-гастрит). Терминологиялык системалардын салыштырма талдоосунун негизинде дал келүүлөрдүн негизги түрлөрү аныкталат. Кыргыз тилдүү медициналык дискурста латын терминдерин адаптациялоонун лингвистикалык аспектилерине өзгөчө көңүл бурулат. Тактап айтканда, транслитерация, транскрипция жана семантикалык калька сыяктуу процесстер каралат. Изилдөө методологиясы негизги медициналык номенклатуралардагы терминдердин (Terminologia Anatomica, Nomina Histologica) салыштырма анализин, ошондой эле эквиваленттүүлүктүн ар кандай түрлөрүнүн жыштыгын аныктоо үчүн статистикалык маалыматтарды иштеп чыгууну камтыйт. Изилдөөнүн практикалык мааниси медициналык билим берүү программаларында терминдерди бирдиктүү колдонууга; эки тилдүү сөздүктөрдү түзүүдө; клиникалык тексттерди которууда каталарды жоюуда көрүнөт. Изилдөө медициналык лингвистиканын өнүгүшүнө салым кошуп, илимдин аалаамдашуу шартында терминдик системанын динамикасын изилдөөнүн зарылдыгын көрсөтөт.

Бул макалада жасалма интеллекттин дүйнөлүк билим берүү жана илимий процесстердин трансформациясына тийгизген таасири, ошондой эле анын жашоо сапатынын өзгөрүүдөгү натыйжалары каралат. Изилдөөнүн максаты болуп, жасалма интеллектти колдонуунун негизги аспектилерин, анын артыкчылыктарын жана ага байланышкан кемчиликтерди аныктоо болуп эсептелет. Талдоо үчүн сурамжылоо жүргүзүлүп, ошондой эле жасалма интеллектини киргизүү боюнча илимий макалалар, отчёттор пайдаланылган. Изилдөөнүн объектиси катары билим берүү системаларында жасалма интеллектинин колдонушу боюнча пикирлер (окуу процессинде студенттердин, окуучулардын жана мугалимдердин көз карашынан каралган оң жана терс тараптары), күнүмдүк турмуштагы колдонушу (навигация, маршруттарды оптималдаштыруу; акылдуу түзмөктөр, акылдуу үй; ден-соолук жана фитнес, ден-соолук тууралуу маалыматтарды талдоо, физикалык форманы сактоого жардам берүү), ошондой эле илимде колдонулушу (илимди өнүктүрүүнүн куралы катары, анын пайдалуу же терс таасирин тийгизүү мүмкүнчүлүгү) каралган. Жасалма интеллектинин билим берүүнү жекелештирүү жана илимий изилдөөлөрдү оптималдаштыруу жаатындагы эффективдүүлүгүн аныктоо максатында жүргүзүлгөн анализ жасалма интеллект адамга караганда бир топ убакыт талап кылуучу иштерди бир нече секунд ичинде аткара аларын көрсөттү. Изилдөөнүн жыйынтыгында жасалма интеллект билим алууга жеткиликтүүлүктү кыйла жогорулатары (мисалы, виртуалдык жардамчылар аркылуу) жана илимий ачылыштарды тездетери (рутиналык тапшырмаларды аткарып, алардагы каталарды жоюу аркылуу) аныкталды. Ошондой эле, алынган жыйынтыктар жасалма интеллект кеңири колдонулуп жатканын көрсөткөн, анткени ал маалымат издөөнү жеңилдетип, сабакка даярдануу үчүн убакытты үнөмдөйт. Бирок көпчүлүк адамдарда жасалма интеллект боюнча так түшүнүк калыптана электиги, ал тургай айрым учурларда бейтарап мамиле жасала тургандыгы да аныкталды. Мындан тышкары, этикалык маселелер жана санариптик теңсиздик сыяктуу көйгөйлөр белгиленди. 

Верность профессии к юбилею доцента шеровой аллы аттокуровны и 60-летию трудовой деятельности в области анестезиологии и интенсивной терапии

Макала көрүнүктүү окумуштуу, дарыгер жана саламаттык сактоо уюштуруучусунун, И.К. Ахунбаев атындагы Кыргыз мамлекеттик медициналык академиясынын ардактуу профессору, П.Л. Шупик атындагы Украина саламаттык сактоо улуттук университетинин паллиативдик жана хоспистик медицина кафедрасынын профессору, Украинанын эмгек сиңирген доктору, Олег Григорьевич Шекеранын 70 жылдык мааракесине арналган. Өмүр баянындагы негизги этаптар, аскердик-медициналык билим берүүнүн өнүгүшүнө, үй-бүлөлүк медицинанын калыптанышына жана Украинанын саламаттык сактоо тутумун уюштурууга кошкон салымы баяндалат. Ошондой эле Украина менен Кыргызстандын медициналык коомчулуктарынын кызматташтыгын чыңдоодогу жана “Здоровье общества” (“Коом саламаттыгы”) журналынын негизделишиндеги ролу белгиленет.